Wat is er mis met schaamte?

Al een tijdje ben ik een beetje mismoedig. Het is er natuurlijk ook de tijd van het jaar voor. De dagen zijn kort, de zon verstopt zich al tijden achter wolken die een grijze sombere massa vormen en waaruit ook nog eens eindeloos veel regen lijkt te vallen. Buiten lijken alleen de honden zich niets aan te trekken van de mistroostige kale bomen, alle modder en natte mist die overal aan vast lijkt te plakken. Vrolijk huppelen ze achter opdwarrelende blaadjes aan en wanneer ze mij zien springen ze zonder gêne met hun modderige poten tegen mij aan. Ook dat nog. Ik was op weg naar de buitenwereld, had geen overall aan maar mijn enige setje schone nette kleren. Merde!

Ik blijf die middag maar thuis en scroll wat over het internet. Het is vooral kommer en kwel. In Frankrijk ontevreden treinpersoneel, onderwijzers en stakingen. In Nederland boze boeren en bouwers. Ook op het gebied van klimaatverandering valt er weinig te juichen. Het ene weerrecord na het andere wordt verbroken, Australië staat in brand en ondanks de technologische vooruitgang viel ook dit jaar Earth Overshoot Day weer veel te vroeg en is ook de CO2-uitstoot weer hoger dan de voorgaande jaren. CO2-emissie leidt niet meer tot opwarming of klimaatverandering maar tot een regelrechte klimaatramp met catastrofale gevolgen volgens de media. We zitten midden in de eindtijd en er moet iets gebeuren. Nu!

Wat volgt is het somberen over mogelijke oplossingen. Niets lijkt goed of voldoende. Wie gelooft dat een plas onder de douche, led lampjes indraaien, elektrisch rijden, windmolens, zonnepanelen en bomen planten voldoende zijn, gelooft in sprookjes. Onze honger naar energie is zo groot dat geen enkel alternatief, behalve drastisch minderen, een oplossing biedt. Geen vrolijk vooruitzicht na jaren van comfort en overvloed. Omdat het niet realistisch is te veronderstellen dat de mens uit zichzelf deze luxe opgeeft, lijkt aanspreken op de moraal de enige uitweg te bieden.

Overvloed aan schaamte

Zodoende wordt er tegenwoordig een overvloed aan schaamte gepropageerd. Vliegschaamte, vleesschaamte, café latte schaamte, huisdierenschaamte, elektrische big fat bike schaamte, ga zo maar door. Duurzaamheid lijkt een religie te zijn geworden waarbij vervuiling de zonde is, er wordt ingespeeld op het angst- en schuldgevoel maar niemand naar de hemel gaat omdat de eisen onhaalbaar zijn. Wat rest is een onbehagelijk gevoel en een hele industrie die drijft op de behoeften van vergeving en zingeving.

Op de (a)sociale media nemen we elkaar de maat en branden we elkaar af. Deugmensen laten zien hoe sober ze hun kerstfeest vieren met een ge-upcycled kadootje, vervaardigd tegen een eerlijke prijs in een atelier ergens ver weg en ingepakt in de nieuwste hippe herbruikbare linnen doek, à 15 euro. Vervolgens staat de rechtse populist in de rij om te wijzen op de hypocrisie die hier achter schuil gaat. Niemand is perfect. Gaat de deugmens op fietsvakantie dan is er wel iets mis met de oplaadbare batterijen in het techno-ding dat hem de wegwijst of dat hij, nog erger, wel eens heeft gevlogen.

De wijzende opgeheven vingertjes, krijgen een dikke middelvinger terug

De moralisering van het klimaatdebat lijkt funest voor het draagvlak èn de planeet. Zelfs deugen deugt niet meer. De wijzende opgeheven vingertjes, krijgen een dikke middelvinger terug.

Door uit te dragen dat je door schaamte iets laat, beschaam je anderen weer. Je spreekt iemand aan op zijn identiteit en dat is zelden de opmaat voor een goed gesprek, dan moet de ander wel de hakken in het zand zetten.

Volgens sociale wetenschapper Arthur Brooks leven we in een cultuur van minachting (Culture of contempt) waarbij we niet meer naar elkaars argumenten kijken maar we de ander meteen in het kamp ‘moreel geperverteerd’ indelen. We denken dat eigen idealen voortkomen uit goedheid en de idealen van de tegenstander uit eigenbelang, bekrompenheid en haat (motive attribution symmetry). Een paar minuten Twitter en je begrijpt wat hij bedoelt.

Het probleem is volgens Arthur Brooks dat hiermee niets wordt opgelost. De ander wordt uitgesloten en met iemand voor wie je minachting hebt sluit je liever geen compromissen. Als oplossing heeft hij dat we moeten leren het beter met elkaar oneens te zijn (onenigheid is goed, leidt tot competitie en betere oplossingen). Dus niet over en weer negeren, beledigen of vernietigen maar zoeken naar gedeelde waarden, wat is het werkelijke probleem van de ander en vanuit daaruit zoeken naar oplossingen.

Van morele naar schone handelingen

Een andere oplossing is wellicht de klimaatproblematiek minder te benaderen vanuit een ethisch plichtsbesef. Nu lijkt het vaak zo dat elke actie die gedaan moet worden een enorm offer is en een morele handeling. Terwijl die morele plicht juist ingaat tegen wat je geneigd zou zijn te doen. Je doet het eigenlijk liever niet. Filosoof Arne Naess spreekt over “schone handelingen” en “morele handelingen”, waarbij een schone handeling iets is waarbij je handelt vanuit intrinsieke motivatie. Iets wat je mooi vindt, wil je eerder beschermen dan wat je lelijk vindt maar moet redden vanwege het opgeheven vingertje van de moraal. Dit reikt verder dan het bedenken van vegavreugde of treintrots. Je vindt intrinsiek dat er iets moet gebeuren, niet om bij een groep te horen of uit angst buitengesloten te worden

Tenslotte is het misschien ook handig in te zien dat al die schaamte het probleem bij de individu legt terwijl het klimaatprobleem van iedereen is. Om collectieve problemen op te lossen is individueel verantwoorde dingen doen of kopen niet voldoende. Een beter milieu begin niet bij onszelf maar doordat wijzende vingertjes en dikke middelvingers elkaar de helpende hand toereiken en doordat multinationals en overheden goede (inter)nationale afspraken maken.

Elkaar minder minachten, het beter leren met elkaar oneens te zijn, van morele handelingen schone handelingen maken, niet met een verheven vinger wijzen of de middelvinger opsteken maar elkaar de hand toereiken. Wie wel eens een half uurtje op Twitter heeft gedwaald, weet dat dit een enorme uitdaging is. Toch wil ik iedereen een schaamteloos mooi 2020 toewensen. Al is het maar omdat de onderstaande lijn zich misschien doortrekt.